Berlinaaltje 10. De Muur van de schande

 

 

Berlinaaltjes

10. De Muur van de schande

 

De Muur – de enige muur ter wereld die met een hoofdletter wordt geschreven zonder nadere duiding, en waarvan eenieder toch weet om welke muur het gaat.

Berlijn wordt nog steeds gelinkt aan de Muur, hoewel deze op 9 november 1989 – nu 34 jaar terug – ‘gevallen is’.

En dit op het ogenblik dat een fout begrepen verklaring van een lid van het Politburo, het sein was voor enkele duizenden Oost-Duitsers om naar de grensovergang aan de Bornholmer Brücke te hollen, waarop de grenspolitie de druk niet kon weerstaan en de Muur openging.

Sindsdien is de Muur hét symbool van de stad voor de miljoenen toeristen die Berlijn jaarlijks overspoelen. ‘Overspoelen’ is wel het juist woord: niet minder dan 10.400.000 toeristen bezochten Berlijn in 2022.

 

Vanwaar komt deze legendarische reputatie van, én fascinatie voor een verdwenen bouwsel?

Vooreerst is er de commerciële input van de toeristische sector.  De Muur als toeristische trekpleister genereert uiteraard een gigantische bron van inkomsten - hoewel de restanten van de Muur schaars zijn en de voormalige grenszones grotendeels zijn bebouwd dan wel omgevormd tot parken.

De weinige restanten in de stad zelf zijn bovendien het voorwerp van soms smakeloze commerciële exploitatie. Zo is de East Side Gallery verworden tot een schim van wat deze ooit was – een dwingende aanklacht tegen machtsmisbruik.

Checkpoint Charlie, de bekendste grensdoorgang van de Muur in Berlijn, is een toeristische kopie. Van de oorspronkelijke grenspost bevindt er zich nog slechts een restant in het Museum der Geallieerden in een buitenwijk van Berlijn.

Het bekende tracé van de Muur langs de Bernauer Straße, thans een Gedenkstätte, moet vechten tegen de druk van promotoren van allerhande pluimage, die grof geldgewin zien in vastgoedprojecten in deze aantrekkelijke buurt in Mitte, het centrum van de stad.  De onbebouwde percelen worden er aan een hallucinant ritme volgebouwd en de lege plekken opgevuld.

Een tweede oorzaak van de blijvende interesse, ligt uiteraard in het unieke feit van een doormidden gesneden stad van 1961 tot 1989, met twee diametraal tegengestelde politieke opvattingen, regimes en keuzes.

Tenslotte was de Berlijnse Muur het meest tastbare aspect van het IJzeren Gordijn, dat in de tweede helft van de vorige eeuw onverbiddelijk Europa met een kliefhamer in twee spleet - van de Adriatische tot de Baltische Zee.

 

De vraag kan evenwel gesteld hoeveel bezoekers de moeite nemen om achter de glimmende opsmuk van toeristisch Berlijn te kijken naar wàt de Muur wérkelijk betekende.

In de eerste plaats was dit een muur van de schande.

Beeldt u zich eens in dat u op een zonnige morgen ontwaakt, en vaststelt dat midden in uw stad een hoge muur wordt opgetrokken, dwars door het centrum en over het marktplein, en dat het station van de ene of de andere zijde onbereikbaar is geworden.

Elk contact met het andere deel is onmogelijk.

Families werden uit elkaar gereten; vriendengroepen gescheiden; en uw lief dat toevallig in het andere deel woont, is van de ene op de andere dag onbereikbaar geworden.

Ook telefonisch contact is uiterst moeilijk: oproepen worden al dan niet doorgeschakeld, naar willekeur.

Dat is wat gebeurde in de zomer van 1961.

U zult wellicht opperen, beste lezer, dat die scheidsmuur niet in één dag gebouwd is, en het zeker de eerste dagen wellicht nog mogelijk was naar het andere deel te lopen, te springen, te zwemmen of wat dan ook.

Theoretisch hebt u een punt.  Maar ziet u zichzelf wat kledij in een valies stoppen, hier en daar een foto van de wand ritsen, wat geld samenscharrelen, en met twee boterhammen in de brooddoos over de nog lage muur te springen naar de overzijde?

Een lage muur waar Vopo’s met het geweer in de aanslag zelfs de metselaars bewaken die de Muur aan het oprichten zijn om hen te beletten naar de overzijde te vluchten?

In het besef dat u familie, vrienden en bekenden wellicht nooit meer zult terugzien; dat uw opleiding van de ene op de andere dag is afgebroken; dat uw werk verloren is.

Dat is waar u vóór stond die zomermorgen in 1961.

 

Sommigen hebben het geprobeerd.

Tijdens de bouw van de Muur door een sprong uit het raam met soms fatale afloop.

Toen werd er nog niet geschoten.

Korte tijd later was het ernst. Vluchtpogingen over de Muur vanuit de Oostzone waren levensgevaarlijk.

De grenspolitie kreeg opdracht om te schieten:

“Wer unsere Grenze nicht respektiert, der bekommt die Kugel zu spüren”

“Wie onze grenzen schendt, zal de kogel voelen.”

(DDR Minister van Defensie Heinz Hoffman, augustus 1966)

 Na twee waarschuwingen werd er geschoten voor raak.

En zij schoten raak, zoals de talloze herdenkingsborden langs het muurtraject aantonen.

De Grenzpolizist die raak schoot kreeg bovendien een premie of een andere beloning. Zo pervers was het systeem wel.

Het eerste dodelijk slachtoffer, Günter Litfin, werd neergeschoten op 24 augustus 1961 - daags nadat de D.D.R. het aantal grensovergangen tot 7 had gereduceerd en amper 11 dagen nadat de eerste versperring in staaldraad was geplaatst in Berlijn - versperring, die kort erop de Muur zou worden.

Velen bleven het proberen, op alle mogelijke wijzen. Verstopt in een dubbele kofferbak, duikend in de Spree, via een katrolsysteem van de ene naar de andere zone, met behulp van een zelfgemaakte luchtballon, verstopt in kabelrollen van de Berliner Elektrizitätswerke, of met een geladen vrachtwagen dwars door vier opeenvolgende versperringen over de Glienicker Brücke - waaronder een zware poort in staal.

U noemt het maar – het is gebeurd.

In Berlijn zelf zijn minstens 5075 vluchtpogingen geslaagd, waarvan de helft vóór eind 1962. Een ongetwijfeld heel wat hoger aantal zijn mislukt.

Het bewakingssysteem werd inderdaad jaar na jaar verfijnd.

Achter de eerste Muur werd er aan de oostzijde een tweede Muur gebouwd. De zone tussen beide was spergebied.

Velen hebben er het leven bij ingeschoten – veelal jongeren die het leven nog voor zich hadden.

Dàt was de Muur.

Deze Muur was geen rechttoe-rechtaan muur.  Hij kende een grillig verloop, kronkelde zich door het centrum, sneed straten doormidden, kroop over pleinen, en sloop achter percelen en tuinen door - waardoor deze hoog afgesloten waren door een afscheiding die geen daglicht doorliet.

De Bernauer Straße was een schizofrene straat, doormidden gesneden door de Muur.  De huizenrij zijde D.D.R. werd ontruimd, en 2.500 inwoners dienden een ander onderkomen te zoeken. Alle ramen en deuren werden dichtgemetseld.

Kunt u zich de beklemming voorstellen?

Ook dàt was de Muur.

                                                             

Wie de moeite neemt het na te pluizen, heeft een immens arsenaal ter beschikking in woord én beeld. Want dit alles speelde zich af in een tijdsgewricht waarin ook het beeld zijn plaats opeiste in de geschiedschrijving. Talloze documentaires, films en fotoreportages hebben de Muur als hoofdpersonage.

De Muur blijft terecht de aandacht opeisen als symbool van machtsmisbruik en onverdraagzaamheid.

Daarin ligt zijn belang. En ook daarin ligt het belang van het geschiedenisonderwijs.

Geschiedenis strekt ertoe het verleden te vatten, te analyseren, en er de lessen uit te trekken voor de toekomst. Het vak ‘geschiedenis’ is daarom van het allergrootste belang. Dit kan niet genoeg benadrukt worden, nu enkele Verlichte Geesten bij ons van oordeel zijn de les geschiedenis te moeten beknotten in ons onderwijs.

Wie dit doet moet, figuurlijk althans … tegen de Muur gezet!

Berlijn, 2 december 2023